Gì cũng cười, hài kịch Việt Nam

Những ai sống dưới thời Việt Nam Cộng Hòa có đi học Trung học, ngoại trừ người nào tiêu khiển cả quãng đời niên thiếu và trưởng thành dưới đường mòn Hồ Chí Minh đêm ngày hát bài "Bác đang cùng chúng cháu hành quân", đều nhớ thuộc lòng bài "Tôi đi học" của Thanh Tịnh: "Hằng năm cứ vào cuối thu, lá ngoài đường rụng nhiều và trên không có những đám mây bàng bạc, lòng tôi lại nao nức những kỷ niệm hoang mang của buổi tựu trường.

...Buổi sáng mai hôm ấy, một buổi mai đầy sương thu và gió lạnh. Mẹ tôi âu yếm nắm tay tôi dẫn đi trên con đường làng dài và hẹp. Con đường này tôi đã quen đi lại lắm lần, nhưng lần này tự nhiên tôi thấy lạ. Cảnh vật chung quanh tôi đều thay đổi, vì chính lòng tôi đang có sự thay đổi lớn: Hôm nay tôi đi học..."

Bài thứ hai, không nổi tiếng bằng bài trước, nhưng câu mở đầu cũng in sâu vào trí não mọi người, "Gì cũng cười" của Nguyễn Văn Vĩnh: "An Nam ta có một thói lạ là thế nào cũng cười. Người ta khen cũng cười, người ta chê cũng cười. Hay cũng hì, mà dở cũng hì; quấy cũng hì. Nhăn răng hì một tiếng, mọi việc hết nghiêm trang."

Khi còn bé đọc bài "Gì cũng cười", tôi đã thầm nhủ là sao ông Nguyễn Văn Vĩnh khó thế. Lớn lên thì tôi mới suy luận là chắc ông ta bị mười cô bồ gạt trắng trợn, khi lấy vợ thì bị vợ đì nên ông ta mới hận đời đen bạc, hận kẻ bạc tình, hận luôn người cười trên sự đau khổ ái tình của ông ta:

Thân em như giẻ lau nhà,

Thân anh như cái sàn nhà em lau.

Không có em, đời buồn như chó cắn. Có em rồi, thà chó cắn còn hơn.

Nhận được thư em lúc nhá nhem, Mừng mừng tủi tủi mở ra xem.

Trong thư em viết dăm ba chữ: "Anh ạ, ngày mai nó lấy em".

Nếu Nguyễn Văn Vĩnh ghét cái cười của người khác vì họ cười trên sự đau khổ ái tình của ông ta, tôi hoàn toàn thông cảm. Cái gì chứ nếu bị gạt ái tình thì vô cùng đau đớn, người gạt thì tội không đến nỗi lăng trì nhưng đáng bị tạt nước mắm Ba Con Cua. Nhưng nếu đọc kỹ lý do ông ta đưa ra để ghét người Việt "gì cũng cười" thì chẳng có gì là trọng tội: họ cười láo xược, cười khinh người, cười khinh bỉ, và cái cười làm ông giận điên lên là những người đàm thoại với ông ta thay vì trả lời bằng câu nói thì lại chỉ cười hì hì: "Thực không có tức gì bằng cái tức phải đối đáp với những kẻ nghe mình nói chỉ lấy tiếng cười hì hì mà đáp. Phản đối không tức, kẻ bịt tai chẳng thèm nghe cũng không tức đến thế..."

Thay mặt cho tòa Thượng Thẩm xứ Gò-Công, tôi tuyên bố những lý do Nguyễn Văn Vĩnh đưa ra để kết luận người Việt có cá tính "gì cũng cười" là xoàng, là n'importe quoi!, là hổng dám đâu!, là không đáng để kết tội người Việt "gì cũng cười".

Dân An Nam Mít đọc đến đây đừng vội thở phào nhẹ nhõm là Nguyễn Văn Vĩnh sai lầm về cá tính của người Việt chúng ta. Tôi đồng ý với Nguyễn Văn Vĩnh là người Việt cái gì cũng cười, và thưa quý Tòa, thưa Luật sư bị cáo, bằng chứng tôi đưa ra là những vở hài kịch do người Việt đóng từ Paris By Night.

Tuy rằng tôi ít nghe nhạc (không bao giờ vợ chồng tôi nghe nhạc vào ban ngày), nhưng nếu có nhạc hay, tôi vẫn thích nghe: tôi thích nghe nhạc Oldies của Mỹ, vài bản nhạc Pháp quen thuộc tôi nghe thời Trung học, và gần đây, thỉnh thoảng tôi nghe nhạc Lệ Quyên trước khi đi ngủ. Lệ Quyên là người Bắc nên phát âm tiếng Việt thật chính xác, và giọng hát cô ta làm tâm lòng người nghe rung cảm được ý tưởng của bài nhạc.

Hài kịch người Việt đóng thì trái lại, tôi không thể nào chịu nổi. Chỉ cần nghe vài phút là tôi nổi điên, cảnh sát có lẽ nên bắt giam tôi vào Khám Chí Hòa vì nếu không, tôi không đập vỡ cây đàn mà đập vỡ computer, tôi không giết người trong mộng mà trở thành tay ám sát Lee Oswald, tôi lên núi Tà Lơn xa vợ vĩnh viễn, hát bài: "Thôi, em đi về đi. Đau thương này anh xin dành mang. Không bao giờ anh xem kịch nữa đâu..." .

Một điều rất thú vị là khi xem những hài kịch người Việt đóng, trong khi tôi nổi da gà, không cười nổi với những câu chọc cười của người trình diễn, đôi lúc còn tự xấu hổ cho những câu chọc cười vô duyên thì khán giả lại cười nắc nẻ, cười mê say, cười thích thú. Xem cùng một kịch cảnh mà hai phản ứng khác nhau: tôi xấu hổ, rùng mình, méo mặt, trong khi khán giả cười vỡ rạp.

Tại sao lại có hai phản ứng khác nhau? Tôi xin giải thích lý do tại sao tôi không chịu nổi khi xem hài kịch Việt Nam:

1.   Hét: tôi không biết tai mấy người đóng kịch có điếc hay không mà khi nói chuyện, họ thường la to tiếng. Đóng kịch là trình diễn một tình huống trong đời, càng xác thực chừng nào thì càng lôi cuốn khác giả có cảm tưởng chứng kiến một cảnh thật sự ngoài đời, quên đi mình đang xem một vở kịch. Lúc cãi nhau, lúc kinh ngạc, tôi đồng ý là phải to tiếng, nhưng nói chuyện bình thường thì tại sao khi đóng kịch phải to tiếng? Tưởng tượng tôi đang trong trạng thái yêu đương, thì thầm nhỏ nhẹ với vợ lúc 9 giờ tối: "Em ơi, tối nay mình đi ngủ sớm nhe?", rồi vợ tôi hét lớn trả lời: "Ừ! ANH MUỐN THÌ EM NGHE THEO. MẤY GIỜ MÌNH LÀM GIỜ TÍ CANH BA?", thì có phải tất cả háo hức, bồn chồn, hào hứng của tôi chờ đợi giờ đi ngủ sớm nó bay mất hết không?

2.   Làm bộ tịch thừa thãi không cần thiết: Nếu có giải đóng kịch về

Overacting -Làm bộ tịch quá lố- , tôi sẽ trao cho phần đông những người đóng hài kịch Việt Nam. Tôi có cảm tưởng là theo sau mỗi câu nói là họ phải dơ chân, múa tay, nhăn mặt, gãi mông, lom khom, trề miệng.... Một người đứng nghiêm trang trong tư thế đứng chào cờ nói một câu nói nếu thật buồn cười thì cử tọa sẽ cười, không cần nhờ sự giúp đỡ của tay chân múa may.

Vài năm đầu tiên khi mới sang Hoa Kỳ, chị tôi lấy chồng Mỹ. Năm 1984, anh rể người Mỹ dắt vợ chồng tôi đi Vegas xem ba show: show nhạc ABBA hát, show ảo thuật Siegfried and Roy, và show chọc cười của Don Rickles. Don Rickles là một danh hài nổi tiếng nước Mỹ. Không đàn, không trống, không múa may diễn xuất, show của ông ta chỉ là một mình ông ta đứng trên sân khấu nói chuyện khôi hài. Trong 45 phút, chỉ đứng nói chuyện -không điệu bộ múa tay chân- mà ông ta làm khán giả cười lăn lộn, nghiêng ngửa.

Don Rickles quá giỏi với nghệ thuật cù-léc khán giả đến nỗi Frank Sinatra, ca sĩ nổi tiếng hàng đầu nước Mỹ, nghe tiếng. Một hôm, vào đầu thập niên 1960, Sinatra đến nghe Don Rickles trình diễn. Bấy giờ có tin đồn là Frank Sinatra liên hệ mật thiết với Mafia. Mafia lộng hành giết nhiều người ở Las Vegas nên khi Rickles khám phá Frank Sinatra ngồi ở hàng ghế đầu xem mình trình diễn, Rickles nói diễu: "Cám ơn Frank đã đến đây xem show của tôi. Sao ông không đứng dậy bắn chết vài người thử xem?" Sinatra không nhịn được cười suốt cả show. Từ đó, Don Rickles trở thành bạn rất thân của Sinatra.

Viết văn khôi hài cũng có thể xem như là một loại standup comedy: người viết không được hóa trang, không giả giọng, không biến mình thành một người khác, không la lối, không làm nên điệu bộ, mà chỉ có mỗi một computer đánh máy ra chữ viết để các hàng chữ chọc cười độc giả. Kịch Việt Nam quá ấu trĩ khi người đóng kịch phải tỏ ra điệu bộ để hưởng được một tiếng cười.

3.   Đề tài của chuyện cười nghèo nàn, đơn sơ, ít kiến thức, như vợ chồng lục đục, nhà quê lên tỉnh, mượn tiền trả nợ... Ở Hoa Kỳ có một show hài hước ca nhạc mỗi tối Thứ Bẩy gọi là Saturday Night Live. Màn bắt đầu chương trình là kịch đóng chế giễu thời sự chính trị hiện đại. Dĩ nhiên là khán giả phải có kiến thức thời sự tổng quát mới có thể hiểu những lời họ nói để cười. Hài kịch Việt Nam thì trái lại: câu chuyện thật đơn giản người nhà quê xem cũng hiểu.

4.   Nhân vật của vở hài kịch thì một là sợ sệt, khúm núm, hai là dữ dằn, mạt sát người khác thẳng tay. Trong nhiều vở kịch, tôi thường thấy vai trò phụ nữ được trình bày như là người bị xã hội, bị chồng xem rẻ, lấn áp. Đây là một cách dí chết cá tính của người Việt, tiếng Anh là sterotype. Tôi nghĩ không nên nhắc đi nhắc lại trên truyền hình vì khi có dịp xem, người ta sẽ nghĩ rằng cách đối xử áp đảo với người khác như thế là bình thường.

5.   Hầu hết hài kịch sĩ là người Nam; chỉ có hai, ba phụ nữ là người Bắc trước 1975 (một cô tên Thúy Nga). Các nam danh hài thì tất cả là người Nam: Hoài Linh, Chí Tài, Vân Sơn, Bảo Liêm, Bảo Chung..., không có đến một người Bắc. Điều này chứng tỏ là đàn ông Bắc (trước 1975) không ai "giỏi" là tay chọc hề như người Nam. Sở dĩ tôi để chữ "giỏi" trong ngoặc kép vì khác với các khán giả vỗ tay cười khoái chí khi nghe các danh hài người Nam trình diễn, tôi thấy họ vô duyên, ngoại trừ một người: Hoài Linh. Hoài Linh có khả năng chọc cười người khác bằng cách giả nói tiếng Bắc. Hoài Linh cũng giả gái, nhưng đối với tôi, một hai lần thì OK nhưng đóng hoài thì nhàm chán và làm giảm giá trị phụ nữ.

Khôi hài là những câu nói làm mình ngạc nhiên. Khi có một hoàn cảnh bình thường xảy ra thì mình nghĩ sẽ có một cái gì bình thường xảy ra. Nhưng nếu kết quả là một chuyện bất ngờ khác thì nó sẽ làm cho mình bật cười. Một người biết Hoài Linh là người Nam nên nghĩ anh ta sẽ nói tiếng Nam, biết anh ta là đàn ông nên nghĩ anh ta sẽ hành động như đàn ông; nhưng khi Hoài Linh nói tiếng Bắc hay giả đàn bà thì đó là sự ngạc nhiên bất ngờ không thường tình. Sự ngạc nhiên ấy làm cho khán giả ngạc nhiên, bật cười.

Các nam danh hài khác không có biệt tài như Hoài Linh mà lại nói năng dở, nghe không quyến rũ, không thanh lịch trong thành phố, nên tôi thấy chẳng có gì hay ho (ai có chửi thì tôi chịu, nhưng sự thật không thể nào chối cãi là người Nam nói chuyện không hay bằng người Bắc).

Phản ứng cười thích thú khi xem kịch nghệ có liên quan đến kiến thức của một người. Tôi có thể đưa ra hai bằng chứng:

1.   Khi tôi còn bé, Đài Truyền Hình Việt Nam thường chiếu hát Bội (hay Hồ Quảng). Dần dần khi tôi lớn lên, Đài Truyền Hình ít chiếu. Đến bây giờ tôi không biết ở Việt Nam thì sao chứ ở hải ngoại thì chẳng có dân Việt nào xem hát Bội hay Hồ Quảng. Lý do rất dễ hiểu: hát Bội là một hình thức nghệ thuật nhàm chán: kịch sĩ vẽ mặt mày rằn ri, hát ải ải điếc tai, cốt chuyện khô khan, điệu nhạc inh ỏi, nghe thêm bực mình.

60, 70 năm về trước khi không có cải lương, ciné, ca nhạc tình tứ... Boléro thì vì người ta không có gì để xem, họ phải xem hát Bội. Một khi có cải lương với người soạn tuồng hay thì người ta không xem hát Bội nữa. Cùng một số phận, cải lương và rồi kịch hài (với dạng bây giờ) dần dần sẽ chết. Ciné, nhạc vàng, iPhone, iPad, Facebook, làm kiến thức con người mở rộng với những món giải trí khác hấp dẫn hơn, để rồi họ dẹp cải lương, kịch hài qua một bên.

Nếu bây giờ có ai còn nghe cải lương thì có lẽ chỉ là người lớn tuổi từ miền thôn quê. Giới trẻ có học không còn cô cậu nào nghe cải lương nữa.

2.   Cháu ngoại Ellie của tôi sắp được hai tuổi. Mỗi lần chơi với nó, tôi thường tạo ra điệu bộ làm nó cười như nắc nẻ: gãi đầu, nhăn mặt, nhéo mũi, ngã lên ngã xuống... Những động tác này rất ngây ngô không một người lớn nào cười, nhưng đối với Ellie đầu óc còn trong trắng chưa biết gì thì quá khôi hài nên nó cười ầm vang cả nhà.

Khi xem hài kịch Việt Nam, trong khi tôi không thấy gì để cười thì khán giả và một thiểu số người Việt lại cười thích thú. Họ là người Việt cũng như tôi, tôi không cười thì tại sao họ lại cười?

Lý do là họ giống Ellie: quá ấu trĩ, gì cũng cười.