TÔI ĐỌC TIẾNG VIỆT

Nguyễn Tài Ngọc

Tôi ít vào internet đọc website tiếng Việt Nam, lý do là tôi không đọc tiểu thuyết, không nghe nhạc, không muốn xem chuyện vớ vẩn xe cán chó, chó sinh con. Thỉnh thoảng bạn bè chuyển tiếp tin tức liên hệ đến Việt Nam hoặc chuyện ngộ nghĩnh thì vào đọc một tí rồi thôi. Tin tức thì vào website tiếng Anh đọc cho dễ hiểu chứ vào website tiếng Việt ở Việt Nam thì đọc xong lần nào tôi cũng ngẩn tò te. Không biết có phải đỉnh cao trí tuệ của tôi càng ngày càng chìm xuồng, hay vì lối dùng văn của những nhà văn bút Việt Nam bây giờ quá siêu phàm nên dân ngu mông đen như tôi không thể nào thấm nhuần tư tưởng (tác giả tình nguyện sửa đổi và tự ý đục bỏ chữ dùng nguyên thủy của câu thành ngữ này, e rằng xâm phạm thuần phong mỹ tục, có hại đến nền văn hóa Việt Nam).

Nhạc sĩ Anh Bằng viết bài nhạc Nỗi Lòng Người Đi rất nổi tiếng: “Tôi xa Hà Nội năm lên mười sáu khi vừa biết yêu, đôi tay ngọc ngà dương gian tình ái tôi đong thật đầy”. Trong khi đó, tôi xa SàiGòn năm lên mười bẩy, không phải khi vừa biết yêu (tôi biết yêu năm lên mười một tuổi), nhưng khi vừa học xong chữ nghĩa tiếng Việt Nam, đủ dùng trong cuộc đàm thoại thông thường khi mua bánh mì của bà Ba bán bánh mì hay mua chè của bà Tôm Càng để họ hiểu mà bán đúng món. Lúc mới sang Mỹ độ vài tháng, tôi quá tự phụ vào sức học của mình, nghĩ rằng chỉ cần ở Mỹ mười năm sau là tôi sẽ nói tiếng Anh như gió. Ai ngờ rằng cái trí thông minh mà tôi tưởng bao la như hồ bơi Nguyễn Bỉnh Khiêm gần sở thú nó lại nhỏ hẹp như đĩa bò khô đu đủ ở bưu điện. 34 năm sau sống trên nước Mỹ, tôi không nói tiếng Anh như gió mà nói tệ như chị Sáu bán bar có chồng là người Phi Luật Tân trong xóm Bàn Cờ cũ của tôi. “Hó nì, Ốp bần đo. Ai guệt loong tai. (Honey, open door. I wait long time)”. Tiếng Anh tôi đã nói dở hơi, tiếng Việt tôi lại ít cơ hội dùng vì không có môi trường để hòa đồng nên nó cũng dở hơi không kém, chữ dùng thiển cận, câu văn kém phong phú, về Việt Nam vào tiệm mua đĩa bánh cuốn có thể họ không hiểu mà lại dẫn mình đến cửa hàng đấm bóp cao cấp.

Trong cùng một quốc gia, chữ dùng của địa phương có thể khác nhau (bát/chén, ốm/bệnh, muỗng/cùi-dìa, đi te rẹt/đi công chuyện), thế nhưng căn bản văn phạm và cấu tạo câu văn không thay đổi. Vì thế mà mặc dù khả năng tiếng Việt của tôi bây giờ xuống còn trình độ nguy cập tía em hừng đông đi cày bừa, đọc thấy sự thay đổi trong cách dùng tiếng Việt ở Việt Nam làm tôi không cách nào tránh khỏi niềm ước ao ra tiệm tạp hóa Chú Quay mua vài viên thuốc an thần búa bổ đầu người uống để khỏi đỡ nhức đầu.

Tôi vào một website thông tin văn hóa Việt Nam đọc một vài bản tin và tiết mục. Không những vài chữ dùng khác lạ mà cách hành văn, cấu trúc câu văn cũng không theo đúng văn phạm Việt Nam: muốn chấm thì chấm, muốn phẩy thì phẩy, ý tưởng tối tăm, ngắt quãng loạn xạ. Viết văn bình thường cho nhau xem có sai cũng không ai chỉ trích, đằng này là nhà báo câu văn viết không đúng tiêu chuẩn thì người khác đọc xong sẽ viết lách ra sao?

Tất cả câu văn sau đây tôi trích ra từ một bản tin về bão đến miền Trung với tựa đề “Tối tăm mặt mũi vì giá đội trời sau bão”.

“Tối tăm mặt mũi vì giá đội trời sau bão”

Đây là tựa đề bản tin. Tựa đề là tinh túy của bài văn, tại sao dùng chữ tầm thường và dài dòng “Tối tăm mặt mũi” mà không dùng chữ “khốn khổ”? Tôi đọc chữ “sau bão” mà khựng lại một vài giây vì tối nghĩa. Tại sao lại không thêm vào mạo từ “cơn” trước chữ “bão” cho sáng nghĩa? Ý tôi nên đổi tựa đề đó như thế này (“giá đội trời” là từ dùng sau 1975): “Khốn khổ vì vật giá leo thang sau cơn bão”.

Ông Nguyễn Hồng, ở vùng đông Tam Kỳ cho biết, ngôi nhà của ông bị bão cuốn toàn bộ mái lợp. Đã 3 ngày qua túc trực tại xưởng tôn xà gồ trên đường Phan Bội Châu, nhưng ông vẫn không mua được.

Cả mệnh đề “ở vùng Đông Tam Kỳ” là trạng từ bổ nghĩa cho danh từ riêng, Ông Nguyễn Hồng. Ông Nguyễn Hồng ở đâu? Ở vùng Đông Tam Kỳ. Dấu phẩy do đó phải đánh ở sau chữ “Kỳ”, không thể nào sau chữ “biết”. Câu thứ nhì vừa phạm luật liên tục đọc nghe ngắt quãng, vừa tối nghĩa. Ông vẫn không mua được cái gì? Tôn để lợp nhà hay cả một ngôi nhà khác? Ý tôi nên sửa lại như thế này:

Ông Nguyễn Hồng, ở vùng Đông Tam Kỳ, cho biết ngôi nhà của ông bị bão cuốn toàn bộ mái lợp. Mặc dù đã túc trực ba ngày liền tại xưởng tôn xà gồ trên đường Phan Bội Châu,  ông vẫn không mua được một tấm tôn.

“Tuy vậy, do đường bị tắc trong những ngày qua, nên các mặt hàng trên đang thiếu trầm trọng, không có mà bán.”

Câu này luộm thuộm, sao không viết ngắn gọn như thế này:

“Các mặt hàng trên thiếu trầm trọng không có để bán vì lý do giao thông gián đoạn.”

“Nóng không kém gì vật liệu xây dựng là rau xanh.”

Tôi đọc câu này hai lần mới hiểu ý người viết muốn nói gì. Chữ “Nóng” dùng ở đây không phải chữ nóng theo nghĩa nóng/lạnh mà là chữ dịch ra từ tiếng Anh, có nghĩa là cần khẩn cấp. Tiếng Việt ta có chữ “khan hiếm” rất chỉnh, tại sao dùng chữ “nóng” của tiếng Anh, cầu kỳ hóa một câu văn hoàn toàn không cần thiết? Hơn nữa, chữ này là tĩnh từ, cần phải đi theo một danh từ, sửa lại như sau đây mới đúng:

“Món hàng khan hiếm trầm trọng không kém là rau xanh.”

“Trước tình hình các mặt hàng thiết yếu trong xây dựng tăng, sáng 1/10, Sở Thương mại đã thành lập các đoàn kiểm tra về giá tại các cơ sở kinh doanh.”

Chữ “xây dựng tăng” phạm luật cân xứng khi viết văn. Nếu chữ trước là danh từ kép thì chữ sau cũng phải kép. Khi đàm thoại, ta có thể nói “giai nhân đẹp”, “đất đai tốt”nhưng khi viết, ta phải viết “giai nhân mỹ miều”, “đất đai trù phú” để đọc cho xuông tai. Tại sao lại có dấu phẩy sau chữ “sáng 1/10” khi câu mới bắt đầu chưa hết ý? Tại sao lại dùng giới từ “về” cho câu văn thêm rườm rà? Ý tôi nên sửa lại như thế này:

“Để đối phó với tình trạng vật liệu thiết yếu về xây cất tăng giá, sáng 1/10 Sở Thương mại đã thành lập đoàn kiểm tra giá cả tại các cơ sở kinh doanh.”

“Lão ngư Lê Văn Hoàn cho biết…”

Tôi để ý người Việt Nam dùng tiếng Hán, tiếng Nôm, tiếng ..Kampuchea đảo ngược vị trí lẫn lộn, không theo một thứ tự nhất định nào. “Lão”, “Ngư”, cả hai đều là chữ Hán, nhưng không dùng chung với nhau. Tiếng Việt phát xuất từ tiếng Hán nên hai ngôn ngữ có nhiều điểm tương đồng, thế nhưng khi tiếng tĩnh từ bổ nghĩa cho danh từ thì ta lại giống Pháp, khác hẳn Anh hay Trung Hoa. Ta và Pháp nói : Mây trắng, Nuage blanc, nhưng Anh và Trung Hoa đổi ngược vị trí của tiếng tĩnh từ: White cloud, Bạch vân. Do đó, người đánh cá chữ Hán là ngư ông, ông lão đánh cá tiếng Hán là ngư phụ. Nếu muốn nói một người già đánh cá thì dùng chữ Việt “bác đánh cá” , ai cũng hiểu, tại sao lại dùng tiếng Hán nửa chừng xuân như thế làm gì?

“Ông Nguyễn …… khẳng định sẽ kiên quyết xử lý nghiêm các cơ sở kinh doanh tự ý nâng giá sau bão lũ. Bằng mọi giá sẽ bình ổn giá thị trường các mặt hàng thiết yếu.”

Sau 1975, chữ “xử lý” thông dụng hơn chữ “get” của Mỹ. Cái gì cũng xử lý, tình huống gì cũng xử lý. Vợ chồng tôi ở cách xa Việt Nam nửa vòng trái đất, thế mà đi Việt Nam về chỉ lần đầu tiên thôi mà cái chữ xử lý nó lây vào vợ tôi như là lây bệnh dịch tả. Khi nghe nàng nói: “Em sẽ xử lý anh”, thế nào hôm đó tôi cũng bị khiển cáo. Do đó, tôi sợ còn hơn tù nhân sắp sửa bị đem ra pháp trường hành quyết mỗi khi nghe nàng đề cập đến chữ “xử lý”. Nhưng một hôm sau khi nghe nàng nói “Em sẽ xử lý anh tối nay”, tối hôm ấy từ lúc ăn cơm chiều đến khi đi ngủ tôi sợ vãi đái ra quần, ăn ngủ không yên, không biết sẽ bị nàng chửi như thế nào thì cái hình phạt nàng xử lý đêm hôm đó lại khác, tôi hoàn toàn không bị rủa xả gì hết, mà lại ...sướng. Vì vậy, tôi cứ ước mong nàng xử lý tôi mãi như thế. Chữ “xử lý” trong câu này tôi nghe không quen tai vì sống ở hải ngoại. Chữ “nghiêm” sau chữ “xử lý” phạm lỗi cân xứng. Câu thứ nhì “Bằng mọi giá..” không có chủ từ, do đó phải bỏ dấu chấm trước chữ “Bằng”. Câu này nên đổi:

“Ông Nguyễn ….… khẳng định sẽ kiên quyết dùng biện pháp nghiêm trọng với các cơ sở kinh doanh tự ý nâng giá sau bão lũ và bằng mọi cách sẽ bình ổn giá thị trường cho các mặt hàng thiết yếu.”

Đây là tựa đề bốn bản tin mà chủ từ đảo ngược, đọc tối nghĩa. Trường hợp đảo ngược này đôi khi được những thi sĩ điêu luyện dùng trong thơ. Dùng trong văn viết thì tôi thấy hơi …quái đản, thế mà không hiểu tại sao rất nhiều website Việt Nam lại dùng lối đảo ngược chủ từ này:

-Ngộ nghĩnh chợ Trung thu sớm. (nên viết “Chợ Trung Thu ngộ nghĩnh khai trương” .Tại sao chợ Trung Thu ngộ nghĩnh tôi cũng chả hiểu)

-Gập ghềnh đường đến trường. (nên viết “Đường đến trường gập ghềnh”)

-Tù mù chức trách, thanh tra công vụ không thể nhập cuộc. (Nhà chức trách lờ mờ khiến thanh tra công vụ không thể nhập cuộc)

-Nở rộ phụ huynh sắm máy tính cho trường học. (Theo một anh bạn tôi ở Việt Nam, “nở rộ” có nghĩa là hào hứng. Thế thì tại sao không viết “Phụ huynh hào hứng sắm máy tính cho trường học?)

Bốn năm trước khi tôi về Việt Nam, đi xe hơi từ SàiGòn về Vĩnh Long, trên xa lộ cứ cách nửa cây số là có một bảng to bằng Vạn Lý Trường Thành cắm dọc theo lề đường với hàng chữ “Luật lệ giao thông bắt buộc phải đội mũ an toàn đối với người lái xe gắn máy”. Một câu thật đơn giản mà họ lại viết quá rườm rà, mệnh đề đổi ngược. Câu ấy đáng nhẽ nên viết như thế này: “Luật giao thông bắt người lái xe gắn máy phải đội mũ an toàn”. Đọc nghe có phải xuôi tai hơn không?

Có nhiều tiếng ngoại quốc dịch ra tiếng Việt Nam tôi đọc nghe không hiểu hay quá ấu trĩ. Các cụ ta ngày xưa không dịch nhưng âm hóa tiếng ngoại quốc, biến “savon” thành “xà-phòng”, “bougie” thành “bu-gi”, “cyclo” thành “xích-lô”, manchon” thành đèn “măng-xông” …Những chữ ấy thông dụng cho mãi đến bây giờ. Không phải chỉ riêng mỗi một nước Việt Nam mới có vấn đề nan giải tìm tiếng nước mình để đặt tên cho một sản phẩm mới của Anh, Mỹ hay Pháp. Chữ “taxi” tiếng Anh được nhiều quốc gia nhất trên thế giới dùng nó là ngôn ngữ riêng của mình. Vì thế mà tôi nghĩ người Việt Nam không nên dịch digital camera là máy ảnh kỹ thuật số, scanner là máy quét, radio là cái đài …..

Chữ nào của Anh hay Pháp mà mình có chữ tương tự thì không nên dùng chữ của họ. Ở Việt Nam, trong tất cả nhà ăn ở trường học và bệnh viện, tôi đều thấy có bảng treo hàng chữ : “Căn-Tin”. Tôi thật tình không hiểu tại sao mình không dùng chữ “Nhà Ăn” mà lại dùng tiếng ngoại quốc? Nếu muốn dùng chữ ngoại quốc để cho khách nước ngoài hiểu (ở phi trường chẳng hạn), thì nên dùng chữ cafeteria  vì “căn-tin” không đúng nghĩa. “Căn-tin” nguyên thủy từ chữ Pháp Cantine, Mỹ viết là Canteen. Cantine  là nhà ăn trong một căn cứ quân sự, hoặc cũng có nghĩa là nhà ăn xây dựng tạm thời trong một trường hợp tai biến khẩn cấp nào đó. Trường học, nhà thương… không phải là căn cứ quân sự, và nhất định nhà ăn bây giờ là vĩnh viễn trong những cơ sở này, không có vẻ gì là tạm thời và do đó không thể nào là “căn-tin” được.

Việt Nam bây giờ dùng nhiều chữ lạ nghĩa so với trước 75:

-Khả năng (trước 75: sức có thể làm được, sau 75 : a. có thể xẩy ra (bão có khả năng đổ bộ vào đất liền, khả năng dây điện làm chết em bé học sinh), b. sức có thể làm được)

-Liên hệ (trước 75, liên lạc)

-Biên chế (a. chính thức, b. sắp xếp lực lượng)

-Bức xức (khó chịu, cần giải quyết ngay)

-Sự cố (hỏng, trở ngại, hiện tượng bất thường không hay xẩy ra)

-Tranh thủ (trước 75: cố gắng)

-Hệ quả (hiệu quả)

-Chất lượng (trước 75, phẩm chất)

Đã có nhiều email trên Internet giải thích ý nghĩa không chỉnh hoặc không ổn tai của những chữ này và nhiều chữ khác nên tôi không muốn lập lại ở đây, thế nhưng chữ “chất lượng” tôi nghe ngứa tai nhất. Thí dụ như trong câu: “Nhiếp ảnh gia Nguyễn Văn Thìn phản ứng khá gay gắt về chất lượng của những ảnh đã đoạt giải danh dự.”

Trước 75 người Việt Nam đã dùng chữ đúng nghĩa là “phẩm chất”. Phẩm chất là quality, qualité, không có lượng, không xác định được bằng một con số cụ thể. Lượng là mức độ nhiều ít, có thể xác định được bằng một con số cụ thể, quantity, quantité. Phẩm chất không cần chất lượng để xét đoán phẩm chất. Do đó phê bình đến cái phẩm của một vật gì mà bao gồm cả chất lẫn lượng là sai hoàn toàn.

Tôi đồng ý chữ quốc ngữ không phong phú nên đôi khi cần chữ Hán Việt để ý nghĩa được minh bạch, thế nhưng tại sao mình dùng chữ Hán khi tiếng Việt mình không thiếu? Thí dụ như chữ “sự cố”: “Xe tôi bị hỏng”, nghe không rõ nghĩa hơn là “Xe tôi có sự cố” sao? “Máy bay của hãng Japan Airlines vừa phải hạ cánh khẩn cấp vì động cơ trục trặc”, nghe không hay hơn “Máy bay của hãng Japan Airlines vừa phải hạ cánh khẩn cấp vì động cơ gặp sự cố” sao?

Một chữ Việt Nam nữa tôi thấy hay là “nhà thương” (thương ở đây là thương người, không phải bị thương). Trước và sau 75 mình đều dùng chữ Hán, “bệnh viện”. Cả chữ hospital của Anh và hôpital của Pháp đều từ tiếng gốc Latin có nghĩa là quý và tử tế với khách thân cũng như khách lạ, như trong chữ Anh hospitality. Hospital là nơi săn sóc bệnh nhân. Chữ nhà thương dịch rất đúng và sát nghĩa, mình không dùng mà lại dùng chữ bệnh viện, đọc nghe rởn da gà như xem chương trình lúc 0 giờ.

Viết văn, nhất là tiếng Anh, mất thì giờ vì phải tra khảo tự điển xem chữ viết có đúng chính tả hay không. Người viết cho báo chí hay websites lại càng phải cẩn thận tra cứu kỹ lưỡng chữ dùng trước khi bài viết được đăng tải. Ấy thế mà họ hay ghép một chữ của hai danh từ đơn hay kép khác nhau để thành một từ mới với hai chữ, tôi cắn răng buộc bụng đốt đèn dưới ánh trăng để tra tự điển tiếng Việt của nhà Xuất Bản Khoa Học Xã Hội Hà Nội mà vẫn không tìm ra nghĩa:

-Gói kích cầu (tôi đoán là kích thích nhu cầu?)

-….tạo được đồng thuận (tôi đoán là đồng ý thuận hòa?)

- Quy chụp, nâng quan điểm là bóp chết sáng tạo! (Quy chụp: Chữ này thì tôi thua, chụp hình để quy y?)

Phê bình người viết văn trong nước mà không chỉ trích cái sai của người Việt hải ngoại thì không quân bình. Báo chí Việt Nam ở đây có một câu làm tôi khó chịu nhất, không thua gì chữ “chất lượng”, trong phần quảng cáo bán nhà: “Nhà Bán Bởi Chủ”. Tiếng Việt Nam không có thể thụ động. Mình nói : “Con mèo ăn con chuột”, không ai nói “Con chuột ăn bởi con mèo”. Nhà làm sao “bị” bán bởi chủ được? Do đó, phải nói: “Nhà chính Chủ bán”.

Tiếng Việt Nam rắc rối vì không có sự đồng nhất của mọi người đồng ý dùng theo một tiêu chuẩn nhất định. Thật ra, khó có sự đồng nhất vì tiếng nước ta nghèo nàn không phong phú như chữ Hán: họ có thể ráp hai chữ để tạo thành một chữ mới (chữ minh –sáng- là do hai chữ nhật –mặt trời-, và nguyệt – mặt trăng- ghép lại), hoặc họ chỉ quẹt thêm một, hai gạch nữa là thành chữ khác (chữ nhất, quẹt thêm hai gạch thành chữ tam). Tôi có ý định tương tự như ông Alexandre de Rhodes, cải cách chữ quốc ngữ lần thứ nhì cho ngôn ngữ Việt Nam phong phú hơn. Thí dụ như chữ mông, quẹt thêm một gạch tương tự như dấu sắc sẽ trở thành thiếu mông (có nghĩa là xấu), thêm gạch tương tự như dấu huyền trở thành nhiều mông (mập), thêm gạch tương tự như dấu nặng trở thành xẹp mông (gầy), thêm gạch tương tự như dấu hỏi trở thành đủ mông (đẹp), thêm gạch tương tự như dấu ngã trở thành vỡ mông (đau), thêm gạch tương tự như dấu ê trở thành ê mông (tê)…..Tôi đã chủ tâm hoàn thành việc cải cách chữ quốc ngữ vô tiền khoáng hậu này trong vòng mười năm nữa, thế nhưng cứ theo đà một tuần vợ tôi đòi xử lý tôi mấy lần vào ban đêm thì đến khi người ở hành tinh khác phát hiện ra trái đất, chưa chắc gì tôi đã thực hiện xong hoài bão.

Nguyễn Tài Ngọc