VIETNAM: PAST - PRESENT

 

SAIGON   STREET NAMES

 

Reference1:  email from LH 4/4/2011

Reference2:  email from LBS 3/17/2012

 

 

REFERENCE2

 

SÀI G̉N VÀ NHỮNG TÊN ĐƯỜNG XƯA

        

   

Trần Ngọc Quang

 

 

 

Từ hơn một thế kỷ nay, nước Việt Nam đă chịu rất nhiều thay đổi về chánh trị, hành chánh, văn hóa, xă hội.... luôn cả tên đường của Sài G̣n. Nhiều đường đă thay đổi tên hai, ba lần và vài đường mang tên các vị anh hùng hồi đời nhà Nguyễn đều biến mất. Vài người Việt ở nước ngoài khi trở về nước gặp nhiều khó khăn mới t́m lại được nhà ḿnh đă ở lúc trước. Những bạn sanh ra sau 1975 lại không thể h́nh dung các tên đường thuở trước, nói chi đến lịch sử và tiểu sử của các vị đó. Riêng tôi, nhờ những kỷ niệm in sâu vào óc từ thuở niên thiếu và lại có tánh ṭ ṃ muốn biết thêm lịch sử nên tôi cố gắng nhắc lại đây vài tên đường để công hiến các bạn đọc giả và xin ngọn gió bốn phương cho biết thêm ư kiến để tu bổ về sau.

Tôi sanh ra tại nhà bảo sanh của Bác Sĩ Lâm Văn Bổn số 205 đường Frère Louis, gần chợ Thái B́nh thuộc Quận 3 thuở đó của Đô Thành Sài G̣n, vào thời Đông Dương sắp vào chiến lửa binh đao, chín tháng trước khi Trân Châu Cảng ch́m trong khói lửa, lúc đó Việt Nam c̣n là một thuộc địa của Pháp Quốc và nhiều đường Sài G̣n mang tên Pháp.  

Tôi lớn lên tại Sài G̣n, tại số 148 đường Colonel Boudonnet dọc theo đường rầy xe lửa, sau nầy đổi tên là Lê Lai tới nay, đường lấy tên của Đại Tá Théodore Boudonnet thuộc Sư Đoàn 2 Bộ Binh Thuộc-Địa và Tư lệnh Sư Đoàn Bộ Binh An Nam, tử trận bên Pháp hồi 1914. Mặt đất đường nầy thấp hơn các đường Frère Louis, Phan Thanh Giản và Frères Guillerault nên mỗi khi mưa lớn là đường bị ngập : "nhờ vậy" mà sau khi tạnh mưa, dọc theo bức tường ngăn đường rầy và đường lộ những con dế từ đất chui ra hang để khỏi bị ngộp, nên tôi đi bắt đến khuya mới về ít lắm là ba bốn con và thường bị mẹ tôi quở trách. 

Sau khi "chạy giặc" hồi 1945 v́ máy bay đồng minh oanh tạc nhà ga và đường rầy xe lửa để chận tiếp tế cho quân Nhựt, gia đ́nh tôi trở về sống tạm trước Nhà thờ "Huyện Sỹ" đường Frères Guillerault và năm sau rồi dọn trở về lại hẻm 176/11 đường Colonel Boudonnet. 

Nhà thờ Huyện Sỹ xây cất năm 1905, ông là người giàu có vùng G̣ Công, tên thật là Lê Phát Đạt và là Ông ngoại của Nam Phương Hoàng Hậu, vợ của Hoàng Đế Bảo Đại.

Gần nhà thờ Huyện Sỹ có hai đường mang tên Frère nhưng nếu Frère Louis là để tưởng nhớ đến Thầy Louis Gaubert lập ra trường Tabert, đường Frères Guillerault (có chữ "S" sau Frères) là để tưởng nhớ đến hai anh em Roland và Léon Guillerault sinh trưởng tại Sài G̣n và tử trận trong Đệ Nhứt Thế Chiến bên Pháp.

Trong lúc "tản cư" tôi đi học lớp chót trường làng tại quận Hóc Môn và v́ một sự t́nh cờ mà Ba tôi ghi cho tôi học tiếp miển phí lớp "Douzième" trường Chasseloup-Laubat, thay v́ Petrus Kư như Ba tôi."Trường Chasseloup" xây cất trong ba năm nơi rạp hát bội của Tả Quân Lê Văn Duyệt, lúc đầu mang tên Collège Indigène de Saigon, nhưng khi khánh thành năm 1877 th́ đổi lại là Collège Chasseloup-Laubat và từ 1928 trở thành Lycée có nghĩa là luyện thi đến lớp Tú Tài, mang tên của Hầu Tước Justin De Chasseloup Laubat, Bộ Trưởng Bộ Hải Quân và Thuộc Địa dưới thời Napoléon III, người quyết tâm chiếm và giữ Nam Kỳ. Hồi 1946 quân đội Pháp mới trở lại Việt Nam nên ít có gia đ́nh và trẻ con Pháp sống tại Sài G̣n nên dư giáo viên mà thiếu học tṛ ! Lớp 12è niên khoá 1946-1947 trai và gái học chung tại Collège Calmette gần đó, sau đó vài năm trường nầy đổi tên là Lycée Marie Curie cho đến  ngày nay. Tôi c̣n nhớ lúc ra về tôi chạy nhanh ra cổng, không phải để t́m Ba tôi, thường người ra sở trễ và đi xe đạp từ "Toà Tân Đáo" (Sở Ngoại Kiều) ở đường Georges Guynemer dưới Chợ Cũ lên rước tôi, mà là để tranh thủ thời gian để cạo mủ cao su !

Thật vậy, giữa trung tâm thành phố Sài G̣n không hiểu ông Tây nào có ư kiến trồng cây cao su theo hai bên đường Jauréguiberry cho có bóng mát ? Bernard Jauréguiberry là một Đề Đốc Pháp đă đánh vào Đà Nẳng và chiếm thành Gia Định, về sau giữ chức Thượng Nghị Sĩ và  Bộ Trưởng Bộ Hải Quân, mà tại sao lại đặt tên cho một đường nhỏ bên hông trường Calmette ? Nhưng dù sao đi nữa những cây cao su đó, sau khi lấy đá đập vào vỏ th́ chảy ra mủ trắng rất nhiều. Tôi trét mủ ấy trên cập táp da của tôi rồi khi mủ khô th́ cuốn tṛn quanh một cục sỏi và ngày qua ngày trở thành một trái banh nhỏ.

Như vậy tôi thuộc vào thành phần "Nam Kỳ chánh cống" và "dân Sài G̣n một trăm phần trăm", lớp tuổi gần 70 và và sống tại Saigon trong 34 năm. Những bạn lớn hơn tôi vài tuổi và những bạn gốc "Bắc trước năm mươi tư" mới biết tên đường cũ như tôi, các bạn khác ráng mà t́m các tên trong trang sau cùng !  Không phải tôi bị "tây hóa" nên không chịu dùng tên Việt Nam, nhưng các tên đường cũ đả khắc sâu vào trí nhớ tuổi thơ của tôi, hơn nửa lúc trẻ tôi hay t́m ṭi trong tự điển Larousse coi ông nầy là ai mà họ đặt

tên đường, sau thế hệ của chúng tôi, ít c̣n ai nhớ đến tên những con đường Sài G̣n năm xưa…

Mẹ tôi có thuê một cyclo để đi làm và đưa tôi đi học tại trường Chasseloup, "Chú Ba Xích Lô" mỗi  ngày chạy ra phía nhà ga Sài G̣n theo đường Colonel Boudonnet, sau khi qua rạp hát Aristo, nay là New World Hotel, quẹo trái qua đường Chemin des Dames và băng qua đường Lacote (chớ không phải Lacotte, Moïse Lacote là cựu Trưởng Ban Hành Chánh vùng Gia Định và Giám Đốc Thuế Vụ Nam Kỳ vào năm 1896) hoặc theo đựng Amiral Roze (người đă từng tấn công Nam Hàn) để đi thẳng tới đường Gia Long, tên của đường La Grandière vào khoảng ấy (Đề Đốc Pierre De La Grandière thay thế Đề Đốc Bonard là một trong những Thống Đốc đầu tiên của Nam Kỳ, Ông tự động đi chiếm xứ Cambodge năm 1863 mà không có lệnh của Hoàng Đế Napoléon III và cũng chính Ông đă chiếm ba tỉnh miền Tây năm 1867 làm cho Cụ Thống Tướng Phan Thanh Giản phải đầu hàng và sau đó tự vận, dưới thời Đề Đốc De La Grandière Sài G̣n phát triển mạnh mẻ).

Chú Ba Xích Lô xuyên qua vườn "Bờ Rô" để có bóng mát rồi ra đường Larégnère, sau nầy là đường Đoàn Thị Điểm. Tôi không biết tại sao người ta kêu công viên đó bằng tên ấy, có thể là phiên âm của chữ "préau (sân lót gạch) nhưng theo học giả Trần Văn Xướng th́ do Ông "Moreau", tên của người quản thủ Pháp đầu tiên chăm nom vườn nầy; thuở trước các người lớn tuổi c̣n gọi là "vườn Ông Thượng", có thể là v́ trước kia Tả Quân Lê Văn Duyệt là người tạo ra vườn nầy. Dưới thời Pháp thuộc vườn "Bờ Rô" nằm trong khu đất của dinh Thống Đốc nhưng vào năm 1869 Phó Đề Đốc Hector Ohier, người thay thế Đề Đốc De La Grandière, cắt chia đất và tặng thành phố vườn nầy mang tên Parc Maurice Long. Mười năm sau đường Miss Cavell được tạo ra, lúc đó mang tên rue de la Pépinière, để biệt lập với dinh Thống Đốc mà sau nầy là Palais Norodom và sau 1954 trở thành Dinh Độc Lập rồi Dinh Thống Nhứt sau 1975. Cũng có thể tên "Ông Thượng" là Ông Ohier, có tên đường dưới chợ cũ, nhưng tới đời tôi chỉ gọi vườn đó là "vườn Bờ Rổ", sau nầy mang tên vườn Tao Đàn.

Ra vườn Bờ Rô gặp đường Chasseloup-Laubat rồi đi thẳng trên đường Larégnère, sau đó tới đường Testard : hai tên nầy ở gần nhau cũng đúng v́ Trung Tá Bộ Binh Jules Testard và Thiếu Úy Hải Quân Etienne Larégnère, 31 tuổi (chớ không phải Lareynière hay Laraignère) tử vong cùng một trận đánh ác liệt tại Đồn Kỳ Ḥa, ở vùng trường đua Phú Thọ, giữa lực lượng của Thống Tướng Nguyễn Tri Phương và Đô Đôc Victor Charner năm 1861. Ai cũng biết đường Chasseloup-Laubat, một đường chiến lược rất dài đi từ Chợ Lớn,

từ đường 11è R.I.C (Régiment d'Infanterie Coloniale) đến Thị Nghè, sau 1955 đường nầy đổi tên là Hồng Thập Tự.

Đi thẳng đến đường Testard, chú Ba quẹo mặt và bỏ tôi xuống ở góc đường Barbé v́ học sinh vào trường Chasseloup bằng cửa sau. Góc đường nầy sẽ liên hệ nhiều với tôi sau nầy khi tôi trở thành sinh viên y-khoa. Đường Barbé (chớ không phải Barbet ) có từ lâu và mang tên của Đại Úy Nicolas Barbé thuộc Sư Đoàn 3 Thủy Quân Lục Chiến Pháp bị Ông Trương Định cho tên Nguyễn Văn Sất ám sát vào năm 1860 gần chùa Khải Tường, nơi vua Minh Mạng sanh ra năm 1791 lúc Nguyễn Ánh chạy lọan vào miền nam để tránh anh em Tây Sơn. Chùa nầy do Nguyễn Ánh sau khi trở  thành vua Gia Long ra lệnh xây cất để tạ ơn Phật Trời đă che chở cho con trai là Nguyễn Phúc Đàm (vua Minh Mạng sau nầy), sau đó chùa được lập làm đồn chống Pháp nên bị lính Pháp phá dẹp hồi 1880, pho tượng Phật hiện c̣n lưu niệm trong Viện Bảo Tàng Sài G̣n, trong Sở Thú. Trên nền chùa bỏ hoang nầy về sau có cất lên một biệt thự lầu lớn kiểu âu-châu tại số 28 đường Testard mà Bà Bác Sĩ Henriette Bùi (con gái thứ ba của Ông Bùi Quang Chiêu) mướn lại của người chủ là một luật sư người Pháp làm dưỡng đường sản-phụ khoa vào thập niên 1940. Ông Bùi Quang Chiêu (1872-1945) là kỹ sư canh nông Việt Nam đầu tiên tốt nghiệp bên Pháp năm 1897 và bị Trần Văn Giàu  (phong trào Việt Minh) ám sát cùng ba người con trai vào tháng 9 năm 1945. C̣n Bà Henriette Bùi Quang Chiêu sanh năm 1906 là người đàn bà Việt Nam đầu tiên tốt nghiệp y-khoa bác sĩ tại Paris năm 1929, nay Bà đă 103 tuổi và hiện c̣n minh mẩn và sống tại ngoại ô Paris: Bà kể lại rằng vào năm 1943 nhà nầy được bán lại cho một người Do Thái tên là David chủ của nhiều biệt thự tại Sài G̣n; vào đầu năm 1945 chánh phủ Pháp trưng dụng nhà nầy và cho Bà thuê một biệt thự khác ở đưởng Blancsubé để dời dưỡng đường đến đấy. Tháng 3 năm 1945 Nhựt đảo chánh Pháp và tịch thu căn villa nầy, và khi Pháp trở lại th́ trao cho Viện Đại Học Sài G̣n để rồi năm 1947 nơi nầy trở thành chi nhánh của Đại Học Y-Dược Khoa Hà Nội rồi năm 1954 thành Đại Học Y-Dược Khoa Saigon, nơi tôi được đào tạo trong sáu năm với GS Phạm Biểu Tâm làm Khoa Trưởng. Nơi đầy kỷ niệm nầy nay là Bảo Tàng chứng tích chiến tranh. 

Lớn lên tôi đi xe đạp về một ḿnh nhưng thích đi theo đường Testard hơn v́ có bóng mát dưới hàng cây me, song song với đường Richaud (sau đổi lại đường Phan Đ́nh Phùng) và thường ghé biệt thự số 6 đường Eyriaud des Vergnes (sau là Trương Minh Giảng) chơi với một bạn học cùng lớp, nhứt là vào mùa các cây trứng cá có trái. Ông Etienne Richaud là một Toàn Quyền Đông Dương hồi cuối thế kỷ XIX, c̣n Ông Alfred Eyriaud Des Vergnes

người gốc Châteauroux là Kỹ Sư Trưởng Nha Công Chánh Nam kỳ (Cochinchine), Ông là một thần đồng tốt nghiệp trường Polytechnique tại Paris lúc 17 tuổi sau đó học trường Ponts et Chaussées, ra lệnh lấp kinh Charner, tạo hệ thống cống dài 7 km, cất 12 cầu theo "Kinh Tàu" (Arroyo chinois nối liền với rạch Bến Nghé chảy ra sông Sài G̣n). Ông Eyriaud Des Vergnes là người đầu tiên có ư lập ra đường sắt tại Việt Nam chạy lên Cambodge nhưng kế hoạch không thành, về sau nhờ Kỹ Sư Thévenet Giám Đốc Nha Công Chánh Nam Kỳ và sự hỗ trợ của Cố Vấn chánh phủ Paul Blanchy mà Việt Nam có đường sắt đầu tiên đi từ Sài G̣n đến Mỹ Tho năm 1885. Hai người nầy cũng có tên đường và sau 1955 đổi lại là Tú Xưong (Thévenet) và Hai Bà Trưng (Paul Blanchy).

 Sau khi qua đường Pierre Flandin (tên của một "đứa con" của Sài G̣n tuy sanh tại vùng Vaucluse và tử trận tại Noyon, tỉnh Oise, miền bắc nước Pháp vào năm 1917), đến cuối đường gặp rạp hát Nam Quang (nay vẫn c̣n), tôi quẹo trái ra đường Verdun (khoảng đó tên là đường Thái Lập Thành), đến ngă sáu Sài G̣n th́ tôi lại đi qua đường Frère Louis để về nhà bằng đường d'Ypres cho vắng xe. Đường nhỏ nầy ở sau "Mả Lá Gẫm", đúng hơn là của Ông Mathieu Lê Văn Gẫm, có bức tượng trong nhà thờ Huyện Sỹ, tử đạo thời vua Thiệu Trị v́ bị hành h́nh lối năm 1847, mả đó nay vẫn c̣n nguyên tuy bị che khuất, và Ypres là tên một thành phố nhỏ bên vương quốc Bỉ, như thành phố Dixmude, nơi đă xẩy ra những trận đánh lớn hồi Đệ Nhứt Thế Chiến.

Đi xích lô mỗi ngày như vậy hoài cũng chán nên tôi thường đề nghị với Chú Ba đi về bằng ngả khác, thuở ấy đường phố ít xe hơn bây giờ v́ Sài G̣n và Chợ Lớn không hơn một triệu dân cư. Tôi thích nhứt đi về nhà qua chợ Sài G̣n : Chú Ba tránh đường Mac Mahon (sau 1952 đoạn nầy lấy tên De Lattre de Tassigny và sau đó là Công Lư), đi đường Barbé và một đoạn đường Chasseloup-Laubat, rồi quẹo trái qua đường Miss Cavell với hàng cây cao bên hông Cercle Sportif Saigonnais (tên không phải viết Cawell hay Cavel : Edith Cavell là một nữ y-tá người Anh bị quân Đức xử bắn tại Bỉ vào năm 1915 lúc 50 tuổi v́ giúp tù binh Anh, Bỉ và Pháp trốn qua Ḥa Lan) để trổ ra đường Aviateur Garros rồi xuống chợ Sài G̣n, nơi bán nhiều trái cây (Roland Garros là phi công Pháp đầu tiên bay xuyên biển Méditerranée hồi 1913 và tử trận năm 1918).

Rồi cứ đi theo măi đường d'Espagne (sau là Lê Thánh Tôn) v́ vào 1859 quân lính Tây-Ban-Nha dưới quyền chỉ huy của các Đề Đốc Pháp đóng tại đó) để về Ngă Sáu (Phù   Đổng) rồi về Colonel Boudonnet bằng ngă Amiral Roze. Đặc biệt Sài G̣n có rất nhiều tên đường mang tên các trận đánh thời Đệ Nhứt Thế Chiến (Boulevard de la Somme, Chemin

des Dames, đường Verdun, đường Arras, đường Champagne, đường Dixmude, đường Douaumont, Quai de la Marne….) và tên các đề đốc Pháp v́ dưới thời các vua Minh Mạng và Tự Đức tất cả quân Pháp đến Việt Nam bằng tàu thủy mà hai vị có tiếng nhứt là Charner và Bonard. Đô Đốc Léopold Victor Charner người vùng Bretagne, gốc Thụy Sĩ là Tổng Tư Lệnh Lực Lượng Hải Quân Pháp tại Đông Nam Á, ngựi đă chiếm Nam Kỳ, c̣n Đề Đốc Adolphe Bonard (chớ không phải Bonnard ) là Thống Đốc đầu tiên của Nam Kỳ do hoàng đế Napoléon III bổ nhiệm vào năm 1861 dưói thời vua Tự Đức.

Vào cuối thế kỷ XIX kinh rộng nhứt của Sài G̣n là "Kinh Lớn" hay "Kinh Charner" đi từ sông Sài G̣n đến Ṭa Thị Sảnh, có hai đường dọc hai bên : đường chạy xuống bờ sông là đường Rigault de Genouilly, đường chạy lên là đường Charner. V́ mùi hôi thúi người Pháp lấp kinh lại sau nhiều năm bàn căi và khi "đường Kinh Lấp" thành lập th́ đương nhiên lấy tên Boulevard Charner vào năm 1861 nhưng Ba tôi vẫn gọi là đường Kinh Lấp vào những năm 1930. Trước đó, có một kinh dẫn nước śnh lầy chảy ra Kinh Tàu từ chợ Bến Thành (người Pháp gọi là Les Halles Centrales), theo Học Giả Vương Hồng Sển v́ gần rạch Bến Nghé và gần Thành Gia Định, kinh đó mang tên kinh Gallimard. Thiếu Tá công binh Léon Gallimart có dự trận đánh Kỳ Ḥa, và đào kinh nầy vào năm 1861 theo lệnh của Đô Đốc Charner. Kinh nầy sau khi lấp lại theo ư kiến của kỹ sư Thiếu Tá Bovet năm 1867 lấy tên là Đại Lộ Bonard, v́ thế đường nầy mới rộng lớn như ngày nay. Lúc lấp kinh và bến đ̣ họ thành lập một công trường lớn, đó là "Bùng Binh" trước chợ Bến Thành mà người Pháp gọi là Place Eugène Cuniac, tên của một Thị Trưởng Sài G̣n, nay vẫn c̣n tên Công Trường Quách Thị Trang, một nữ sinh thiệt mạng lúc biểu t́nh dưới thời Ngô Đ́nh Diệm năm 1963. Trước Ṭa Thị Xă Sảnh, ở góc đường Charner và Bonard cũng có một bùng binh nhỏ với nước phun lên tên là Place Francis Garnier, nay là công trường Lam Sơn, để tưởng nhớ đến một sĩ quan hải quân trẻ tuổi phiêu lưu trên đất bắc và tử thương tại Hà Nội hồi 1873. Nhiều đường khác củng do lấp kinh mà ra như Boulevard de La Somme (rạch Cầu Sấu, sau nầy là đại lộ Hàm Nghi), đường Tổng Đốc Phương (hay Đỗ Hữu Phương), đường Pellerin (tên của một Giám Mục đă bênh vực công giáo Việt Nam nhưng khuyên lầm Đề Đốc Rigault De Genouilly lúc tấn công Đà Nẳng vào 1858) sau nầy đường Pellerin lấy tên là Pasteur.

Đường mà tôi thích nhứt, sang trọng nhứt và có tiếng nhứt Sài G̣n là đường Catinat, có trước khi người Pháp đến và mang tên một thuyền lớn đă bắn đại bác vào Đà Nẳng (chớ không phải tên của một Đề Đốc như nhiều người tưởng, thuyền "Le Catinat" lấy

tên của Thống Chế Nicolas de Catinat, sống hồi thế kỷ XVII dưới thời Louis XIV). Nơi đó có rất nhiều tiệm sang trọng, đường phố sạch sẽ và có nhiều "Ông Tây" ngồi uống cà phê tại khách sạn Continental, lúc đó chưa có tiệm Givral và nơi đó là Nhà Thuốc Tây Solirène, thay thế Pharmacie Centrale. Sau nầy có thêm tiệm Brodard ở gốc đường Catinat và Carabelli, tên của một Nghị Viên thành phố. Tôi cũng có dịp vô nhà sách Albert Portail (nay vẫn c̣n dưới tên Xuân Thu từ 1955) và đi dạo trong Passage Eden v́ trong cùng có rạp hát Eden, rạp nầy và rạp Majestic ở cuối đường Catinat là hai rạp chiếu bóng sang nhứt Sài G̣n vào thuở đó; đi chơi vậy chớ có tiền đâu mà mua đồ, nhiều lắm th́ lấy vài tấm h́nh mà các ông phó nḥm chụp dạo lúc đi trước "Nhà Hát Tây", cất theo kiểu Opéra bên Paris. Đường Catinat là đường tráng nhựa đầu tiên của Sài G̣n, khi mới tráng nguời ta kêu là đường "Keo Su" dài tới Nhà Thờ Đức Bà ; qua công trường Pigneau de Béhaine trước Bưu Điện có bức tượng Ông "Cha Cả" hay Evêque d'Adran dẫn Hoàng Tử Cảnh ra tŕnh diện Louis XVI tại Versailles. Sau khi qua khỏi đường Norodom th́ đường Catinat lấy tên của Cố Vấn chánh phủ và Nghị Viên Thị Xă Sài G̣n Blancsubé và tiếp theo công trường Maréchal Joffre với tượng đài chiến si tử vong trong Đệ Nhứt Thế Chiến là đựng Garcerie với những hàng cây cao, sau nầy mang tên Duy Tân và công trường Quốc Tế hay "Hồ Con Rùa". 

Ba tôi có nhiều bạn người Tàu và thừờng vô Chợ Lớn chơi bằng xe lửa điện (tramway) mà người ta thường gọi là "xe lửa giữa" v́ chạy giửa đường Gallieni, tới trạm gare de Nancy th́ bạn của Ba tôi lên xe lửa đi cùng v́ ở gần thành Ô Ma (Camp des Mares, sau nầy là Bộ Tư Lệnh Cảnh Sát Quốc Gia). Tôi c̣n nhớ xe lửa giữa đó, với ghế cây theo kiểu của Métro xưa bên Paris, chạy thẳng theo đường Gallieni nối liền Sài G̣n với Chợ Lớn. Ba tôi nói lúc trứớc nơi đây toàn là đất hoang và śnh lầy, sau khi lấp bưng thành đường đất gồ ghề rồi khi Ba tôi xuống Sài G̣n học vào năm 1928 th́ đường mới được tráng nhựa và năm sau điện giăng giữa chia con đường làm hai chiều, một bên chạy lên một bên chạy xuống, đường rầy xe điện đặt trung tâm đại lộ, đến năm 1953 măn hạn giao kèo khai thác mới dẹp. Đường nầy mang tên của Thống Chế lừng danh Joseph Gallieni chết năm 1916 nhưng phục vụ ngoài Bắc lúc c̣n Đại Tá Tư Lệnh Sư Đoàn 2 Bộ Binh và sách vở ghi công Ông về tổ chức hành chánh tại Đông Dương. Tên của Ông viết với chữ "e" chớ không phải với chữ "é" v́ là người gốc Ư Đại Lợi.

Xe điện chạy thẳng vô đường rue des Marins, qua khu Đại Thế Giới nay là khu Cát Tường và đường Jaccario (v́ lúc trước pháo hạm "Le Jaccario" đậu gần đó trên "Kinh Tàu" hay Arroyo chinois trong Chợ Lớn, và chắc lính thủy lên bờ nhiều nên mới gọi là rue des

Marins), ở góc đường có vũ trường Arc-En-Ciel, sau 1975 đổi tên là nhà hàng và khách sạn Arc-En Ciel Thiên Hồng, đến đường Tổng Đốc Phương th́ quẹo qua trái mới đến Bưu Điện Chợ Lớn, nhà ga cuối cùng là Gare Rodier, tại Kinh Tàu.

Lúc c̣n ở đường Colonel Boudonnet tôi có nhiều bạn ở khu nhà thờ Huyện Sỹ và thường vô phía sau nhà thờ bắn "giàn thun" trên mấy cây soài nên bị "Ông Từ" rượt nhiều lần ! Ngoài đường Frères Guillerault trước nhà thờ, c̣n có đường Duranton và đường Léon Combes mà sau nầy đổi tên là Sương Nguyệt "Ánh". Trung Sĩ Léon Combes là một đứa con của Sài G̣n ở Giồng Ông Tố bên Cát Lái tử trận năm 1917 tại Craonne, thuộc tỉnh Aisne vùng Picardie phía Bắc Paris. Tôi nhớ, v́ học "trường tây" nên tôi thắc mắc và tự hỏi Bà nào mà mang họ Sương mà tôi t́m hoài trong sách vở không thấy ? Sau nầy tham khảo mới biết đó là tên bút hiệu của Bà Nguyễn Thị Ngọc Khuê (có sách nói là Nguyễn Xuân Khuê), con gái thứ tư của cụ Nguyễn Đ́nh Chiểu, người đàn bà đầu tiên làm Chủ Bút báo "Nữ Giới Chung" cho phụ nữ hồi 1918. Tuần báo nầy c̣n tên là Fémina Annamite và ṭa soạn ở 13 đường Taberd, trong sách kể là Sương Nguyệt ANH (=Góa phụ Nguyệt Anh), nhưng tại sao hồi 1955 họ đổi tên đường Léon Combes thành Sương Nguyệt ÁNH ?

Về sau, gia đ́nh tôi dọn về Chợ Lớn ở đường Lacaze, nay là đường Nguyễn Tri Phương, nổi tiếng v́ "Ḿ La Cai", đường mang tên của Đô Đốc Lucien Lacaze, Bộ Trưởng Bộ Hải Quân từ 1915 đến 1917 hồi Đệ Nhứt Thế Chiến, nhưng chúng tôi ở khúc trên, gần gốc đường Pavie (nay là Lư Thái Tổ chớ không phải đường 3 tháng 2 v́ dường nầy mới có vào lối 1957, lúc trước là trại lính) dẫn lên trường đua Phú Thọ. Khúc dưới đường mang tên ông Auguste Pavie (lừng danh trên đất Lào) dặc biệt rộng lớn và rất dài, có nhiều cây và bên trong có đường dành cho xích lô và xe đạp. Nếu đi từ Ngă Bảy xuống công trường Khải Định, từ giữa đường nầy đến đường Frédéric Drouhet sẻ thấy những biệt thự mà "Chú Hoả" cất cho con cháu ở (tên thường gọi của Jean-Baptiste Hui Bôn Hoả một triệu phú người Tàu tham gia với chánh quyền tặng thành phố Sài G̣n Policlinique Déjean De La Bâtie, tên của một bác sĩ tận tụy lo cho người Việt Nam, ngoài đường Bonard, sau nầy trở thành Bệnh Viện Đô-Thành), sau 1954 các nhà nầy dành cho Ủy Hội Kiểm Soát Quốc Tế Đ́nh Chiến ở và khúc đường nầy gọi là đường Hui Bôn Hoả.

Lúc đó đường Pavie có xe nhà binh pháp chạy nhiều v́ có thành lính gần đó và tại khu đường Cây Mai, trước khi tới Phú Lâm. Khu đất từ đường Lacaze đến đường Ducos (sau đổi là đường Triệu Đà) là đồng mả, đường hẻm tôi ở trước một mả đá lớn, mới phá hồi tháng 11 năm 2004 : đó là mả có từ thế kỷ thứ XVIII của một người đàn bà lối 50 tuổi

quan tài thứ nh́ chắc là của một người đàn ông, chỉ có vài nữ trang chớ không có vàng bạc chôn theo như người ta tưởng.

Từ đường Lacaze đi ra trường Chasseloup Laubat xa hơn, tôi phải đạp xe xuống Ngă Bảy, quẹo trái qua đường Général Lizé, rồi đạp thẳng hoài, qua khỏi đường Verdun đường nấy lấy tên Legrand De La Liraye. Qua khỏi trường nữ sinh Gia Long (hồi xưa gọi là Collège des Jeunes Filles Annamites, sau là Trường Aó Tím) và đến tận trường Marie Curie mới quẹo xuống đường Barbé. Đường Général Lizé là một đường chiến lược rất dài lúc trước gọi là đường Hai Mươi, đi từ Ngă Bảy Chợ Lớn, nối dài đường Pierre Pasquier, đến đường Albert Premier trên Dakao, lấy tên của Trung Tướng Lucien Lizé, xuất thân từ trường Polytechnique, Paris, Tư Lệnh Pháo Binh chiến trường Ư tử trận hồi 1918, có phục vụ bên Việt Nam lúc c̣n Đại Tá, c̣n Legrand De La Liraye là một trong những linh mục thông ngôn cho Đề Đốc Rigaud De Genouilly và trở thành Thanh Tra phụ trách về các hồ sơ giưă người Việt và chánh quyền bảo hộ. Sau 1954 đường nầy đổi thành đường Phan Thanh Giản, một vị anh hùng sáng suốt và can đảm của Việt Nam. Tiếc thay sau 1975 không c̣n đường nào trên mảnh đất Việt Nam mang tên anh hùng dân tộc nầy, cũng như không c̣n đường vào mang tên Lê Văn Duyệt và cũng không c̣n trường học nào mang tên Petrus Kư ! Cho tới nay tôi chưa thấy một học giả Việt Nam nào giỏi hơn Petrus Trương Vĩnh Kư, tuy vài "Sử Gia" buộc tội vị nầy nhiều điều vô lư, họ quên rằng công lao lớn nhứt của Ông Petrus Kư là truyền bá cho dân chúng sử dụng chữ quốc ngữ có từ Alexandre de Rhodes vào thế kỷ XVII thay thế chữ Nôm khó học và khó viết. Tôi nghe nói ở Vĩnh Long hiện nay có một trường học mang tên Phan Thanh Giản và vào tháng 11 năm 2008 rạp chiếu bóng Nguyễn Văn Hảo đường Trần Hưng Đạo tại Sài G̣n đang hát tuồng "Tả Quân Lê Văn Duyệt", đó là điều đáng mừng v́ những vị anh hùng các triều nhà Nguyễn phải được hồi phục.

Hồi thời Pháp thuộc cũng có những tên đường mang tên những anh hùng hay nhân tài Việt Nam như đường Paulus Của (Đốc Phủ Sứ Hùynh Tịnh Của) trên Dakao, đường Tổng Đốc Phương (Đổ Hữu Phương) trong Chợ Lớn, đường Phủ Kiệt (Đốc Phủ Sứ Trần Văn Kiệt là Nghị Viên thành phố trên 25 năm), Hùynh Quan Tiên, Nguyễn Văn Đưởm trên Tân Định (cà hai là Nghị Viên Thuộc Địa và Nghị Viên Thành Phố), Nguyễn Tấn Nghiệm (Nghị Viên), và Trương Minh Kư, một trong những Nghị Viên đầu tiên của thành phố, ông nầy tên thật là Trương Minh Ngôn cháu bốn đời của Trương Minh Giảng, được ông Trương Vỉnh Kư đem về nuôi và đổi tên, cho đi Pháp học và là một trong 7

người sáng lập viên ra Trường Thông Ngôn (Ecole des Interprètes) nằm trong Ṭa Án, nhờ làm thông dịch viên lúc Traité de Patenôtre năm 1884 nên được vô quốc tịch Pháp, người mất lúc 55 tuổi v́ bệnh lao phổi.

Vị anh hùng Đại Úy phi công của quân đội Pháp, xuất thân từ trường Vơ Bị Saint-Cyr và là cựu sĩ quan Lê Dương mang tên Đỗ Hữu Vị có tên trên một đường từ bùng binh chợ Bến Thành đến đường Charner, trước đó đường nầy mang tên Hamelin sau nầy đổi lại là Huỳnh Thúc Kháng. Đại Úy Vị là con thứ năm của Tổng Đốc Đỗ Hữu Phương, sau khi học trung học tại trường nổi danh Janson De Sailly tại Paris, nhập học vô trường Saint-Cyr vào năm 1904. Trung Úy bên Bắc Phi, ông gia nhập vào binh chủng Không Quân vừa thành lập ; bị thương nặng Đại Úy Vị từ chối giải ngũ và trở về đơn vị Lê Dương và tử thưong tại mặt trận tỉnh Somme năm 1916. Hài cốt được người anh cả là Đại Tá Đỗ Hữu Chấn đem về chôn cất trong nghĩa trang gia đ́nh tại Chợ Lớn.

Nay Sài G̣n mất nhiều di tích ngày xưa, v́ chiến tranh và v́ sự thay đổi thời cuộc, tôi tiếc nhứt là hồi tháng ba năm 1983 đă sang bằng "Lăng Cha Cả", có từ 1799 để lập một công trường mà chả thấy ai ngồi …. Hai người ngọai quốc đă ảnh hưởng Việt Nam   nhiều nhứt là Alexandre de Rhodes va Pierre Joseph Pigneau de Béhaine, được dân Việt Nam biết dưới tên Bá Đa Lộc hay Evèque d'Adran, người đă giúp Nguyễn Ánh lên ngôi, đi với  Hoàng Tử Nguyễn Phúc Cảnh qua triều đ́nh vua Louis XVI để kư Hiệp Ước Versailles năm 1787. Tên thật là Pigneau, sau đó thêm vô sau tên ấp Béhaine của làng Origny-en-Thiérache mà gia đ́nh có phần đất, thuộc tỉnh Aisne, trong vùng Picardie ở miền bắc nước Pháp. Vua Gia Long cất một ngôi nhà ở số 180 đường Richaud cho Bá Đa Lộc (nay vẩn là Ṭa Tổng Giám Mục đường Nguyễn Đ́nh Chiểu, Quận 3) và đọc điếu văn khi người mất năm 1799. Mộ ông người Sài G̣n gọi là Lăng Cha Cả là một trong những di tích xưa nhứt của Sài G̣n "ở Gia Định" vào thời Gia Long, sau nầy ở trước trại Phi Long trên Tân Sơn Nhứt. Cốt của Cha Pigneau de Behaine được đem về Pháp năm 1983 và chôn trong nhà thờ Séminaire des Missions Etrangères, rue du Bac tại quận XV Paris. Tôi có viếng thăm nhà kỷ niệm cua Cha Pierre Joseph Pigneau de Béhaine, ở làng Origny-en-Thiérache, trở thành từ năm 1953 "Musée Monseigneur Pigneau de Béhaine" và sau khi xem xong tâm hồn tôi thả về dĩ văng của một Việt Nam oai hùng tranh đấu cả ngàn năm để giử biên cương …

Tôi cũng có dịp thăm viếng nhiều di tích của xứ Pháp từ thời Trung Cổ, nhiều lâu đài của Âu Châu và Nga Sô có từ thế kỷ XV, luôn cả những ngôi mộ bên Ai Cập có trước

nền văn hóa của Hy Lạp và tiếc rằng xứ tôi không biết giữ ǵn những kho tàng quư giá của lịch sử.

                                                                           

                                      --------------------------------

 

 

 

 

 

Những tên đường Sài G̣n trong bài theo thời cuộc

 

 

Thời pháp thuộc

Sau 1954

Sau 1975

Albert Premier

Đinh Tiên Hoàng

Đinh Tiên Hoàng

Amiral Roze

Trương Công Định

Trương Định

Armand Rousseau, Jean-Jacques Rousseau

Trần Hoàng Quân

Nguyễn Chí Thanh

Arras

Cống Qùynh

Cống Qùynh

Aviateur Garros, Rolland Garros

Thủ Khoa Huân

Thủ Khoa Huân

Barbé

Lê Qúy Đôn

Lê Qúy Đôn

Blancsubé, rue Catinat prolongée

Duy Tân

Phạm Ngọc Thạch

Bonard

Lê Lợi

Lê Lợi

Carabelli

Nguyễn Thiệp

Nguyễn Thiệp

Catinat

Tư Do

Đồng Khởi

Champagne

Yên Đỗ

Lư Chính Thắng

Charner

Nguyễn Huệ

Nguyễn Huệ

Chasseloup Laubat

Hồng Thập Tự

Nguyễn Thi Minh Khai

Chemin des Dames

Nguyễn Phi

Lê Anh Xuân

Colonel Boudonnet

Lê Lai

Lê Lai

Dixmude

Đề Thám

Đề Thám

Đỗ Hữu Vị, Hamelin

Huỳnh Thúc Kháng

Huỳnh Thúc Kháng

 

Douaumont

Cô Giang

Cô Giang

Ducos

Triệu Đà

Ngô Quyền

Duranton

Bùi Thị Xuân

Bùi Thị Xuân

Espagne

Lê Thánh Tôn

Lê Thánh Tôn

Eyriaud Des Vergnes

Trương Minh Giảng

Trần Quốc Thảo

Frédéric Drouhet

Hùng Vương

Hùng Vương

Frère Louis

Vơ Tánh

Nguyễn Trăi

Frères Guillerault

Bùi Chu

Tôn Thất Tùng

Gallieni, rue des Marins

Trần Hưng Đạo, Đồng Khánh

Trần Hưng Đạo 1, Trần Hưng Đạo 2

Garcerie

Duy Tân

Phạm Ngọc Thạch

Général Lizé

Phan Thanh Giản

Điện Biên Phủ

Georges Guynemer

Vơ Di Nguy

Hồ Tùng Mậu

Huỳnh Quan Tiên

Hồ Hảo Hớn

Hồ Hảo Hớn

Jaccario

Tản Đà

Tản Đà

Jauréguiberry

Ngô Thời Nhiệm

Ngô Thời Nhiệm

La Grandière

Gia Long

Lư Tự Trọng

Lacaze

Nguyễn Tri Phương

Nguyễn Tri Phương

Lacote

Phạm Hồng Thái

Phạm Hồng Thái

Larégnère

Đoàn Thị Điểm

Trương Định

Legrand De La Liraye

Phan Thanh Giản

Điện Biên Phủ

Léon Combes

Sương Nguyệt Ánh

Sương Nguyệt Anh

Mac Mahon, De Lattre De Tassigny, Gal De Gaulle

Công Lư

Nam Kỳ khởi nghĩa

Marins

Đồng Khánh

Trần Hưng Đạo 2

Miss Cavell

Huyền Trân Công Chúa

Huyền Trân Công Chúa

Nancy

Cộng Ḥa

Nguyễn Văn Cừ

Nguyễn Tấn Nghiệm, rue de Cầu Kho

Phát Diệm

Trần Đ́nh Xu

Nguyễn Văn Đưởm

Nguyễn Văn Đưởm

Nguyễn Văn Nghĩa

Ohier

Tôn Thất Thiệp

Tôn Thất Thiệp

Paul Blanchy

Hai Bà Trưng

Hai Bà Trưng

Pavie, Hui Bôn Hoả

Lư Thái Tổ

Lư Thái Tổ

Pellerin

Pasteur

Pasteur

Phan Thanh Giản

Ngô Tùng Châu

Lê Thị Riêng

Pierre Flandin

Bà Huyện Thanh Quan

Bà Huyện Thanh Quan

Pierre Pasquier

Minh Mạng

Ngô Gia Tự

Place Eugène Cuniac

C.Trường Quách Thị Trang

C.Trường Quách Thị Trang

Place Maréchal Joffre

Công Trường Quốc Tế

Hồ con Rùa

Richaud

Phan Đ́nh Phùng

Nguyễn Đ́nh Chiểu

 

 

 

Somme 

Hàm Nghi

Hàm Nghi

Testard

Trần Qúy Cáp

Vơ Văn Tần

Thévenet

Tú Xương

Tú Xương

Tổng Đốc Phương

Tổng Đốc Phương

Châu Văn Liêm

Trương Minh Kư, Lacant

Trương Minh Kư

Nguyễn Thị Diệu

Verdun,Thái Lập Thành, Gal Chanson,Nguyễn Văn Thinh

Lê Văn Duyệt

Cách mạng tháng 8

Ypres

Nguyễn Văn Tráng

Nguyễn Văn Tráng

11è R.I.C.

Nguyễn Hoàng

Trần Phú

 

 

 

 

                                                                                  

 

                                                                    BS Trần Ngọc Quang

                                                     

 

 

**************************

REFERENCE1

 Tên đường phố Sài G̣n:

xưa (thời Pháp thuộc) và nay (trước năm 1975)

theo Alphabet (Đốt ḷ hương cũ)

 

(hăy zuy tŕ dễ làm tài l;iệu tham khăo)

 

Nguyên Trần sưu tầm

 

Lối xưa xe ngựa hồn thu thảo
Nền cũ lâu đài bóng tịch dương


(Thăng Long thành hoài cổ-Bà Huyện Thanh Quan)

 

Trong niềm nhớ thương khôn nguôi về quê nhà của một người Việt Nam ly hương c̣n nặng t́nh hoài cổ, tôi xin cố gom góp trí nhớ c̣n sót lại để ghi ra tên những đường phố Sài G̣n thời xưa cũng như các cơ quan chính quyền, cơ sở văn hóa giải trí đặc biệt trên đó v́ e rằng đến một lúc nào mọi thứ sẽ mai một đi th́ đáng tiếc lắm. Cho nên dù biết rằng viết về những địa h́nh địa vật của một thời xưa cách nay năm,sáu chục năm bằng vào trí nhớ kém cỏi của cái tuổi gần thất thập cổ lai hi là cả một khó khăn trùng điệp nhưng ḷng hoài cổ trong con người tôi vẫn cố vượt mọi trở ngại nhất là với sự góp ư bổ túc đầy nhiệt t́nh của quư niên trưởng và các bạn nên công việc đă hoàn thành cho dù chưa được hoàn hảo. Chỉ mong ước nhỏ nhoi là qua tài liệu nầy, chúng ta t́m lại h́nh ảnh ngày xưa của chính chúng ta trên khắp nẻo đường của Sài G̣n đẹp lắm ! Sài G̣n ơi! Sài G̣n ơi! Và hơn nữa chúng ta có thể chỉ dẫn cho đàn con cháu nghe thấy về thủ đô Sài G̣n, ḥn ngọc Viễn Đông, nơi mà cha mẹ, ông bà chúng đă từng một thời sinh sống và biết đâu chừng cũng là nơi đă từng gặp gỡ của ba má sắp nhỏ qua mối t́nh đầu.
Cũng xin chân thành cảm tạ sự đóng góp quư báu của nhiều anh chị nhất là chị Đỗ Thanh Vân (Đức Quốc), niên trưởng Trương Thới Lai (Canada), anh Cao Thiế u Lang (Canada), anh Nguyễn Đ́nh Phúc (Canada), anh Bùi văn Tâm (Canada), anh Trần Kiêu Bạc (Mỹ), anh Trương Thúy Hậu (Mỹ)…Chính nhờ những sự bổ túc đó mà hành tŕnh t́m về con đường của dư hương ngày cũ bớt nhiều thiếu sót. Và chúng tôi hy vọng vẫn c̣n tiếp tục nhận được những góp ư của quư bằng hữu bảng sưu tầm chúng ta thêm hoàn chỉnh hơn. Xin chân thành đa tạ.
Bây giờ mời các bạn cùng chúng tôi đi dạo một ṿng quá khứ (back to the past) của một thời hoa mộng trên thủ đô yêu dấu từng đườc mệnh danh là Ḥn ngọc Viễn Đông.

 

Toronto March 15, 2009
Nguyên Trần

 

Tên thời Pháp thuộc -Tên thời Việt Nam Cộng Ḥa



Boulevard Bonard -
Lê Lợi ( Trụ sở Quốc Hội-Nhà Hát Lớn, bệnh viện Đô Thành, nhà sách Khai Trí,nước mía ḅ bía Viễn Đông, rạp Vĩnh Lợi, quán cơm Thanh Bạch, quán giải khát Pôle Nord, Hà Nội ice cream,quán kem Mai Hương,Thư Viện Abraham Lincoln, Nhà hàng Kim Sơn, Bồng Lai)



Đường Lê L ợi Sài G̣n

 

 

Boulevard Chanson - Lê văn Duyệt Ngă Bảy trở xuống(Trụ sở Tổng Liên Đoàn Lao Công,, Chợ Đủi, trụ sở Ṭa Đại Sứ Miên, nơi hoà thượng Thích Quảng Đức tự thiêu góc Phan Đ́nh Phùng, rạp Nam Quang-ngă tư Trần Quư Cáp, rạp Kinh Đô sau là văn pḥng Usaid, trường trung học tư thục Trường Sơn, Câu Lạc Bộ Kỵ Mă Sài G̣n)
Boulevard Charner -
Nguyễn Huệ ( rạp Rex, rạp Eden, passage Eden, Thương xá Tax, bánh ḿ pâté Đô Chính, pḥng trà Queen Bee, Tổng Nha Ngân Khố, Kỹ Thương Ngân Hàng, Hôtel Palace,Hăng Charner)
 



Sài G̣n đường Nguyễn Huệ

 

Boulevard Galliéni - Trần Hưng Đạo (Bộ Lao Động, Nha Cảnh Sát Đô Thành, Sở Cứu Hỏa Đô Thành rạp Nguyễn văn Hảo-Hưng Đạo, rạp Đại Nam, vũ trường Tour d’Ivoire,Bộ Tổng Tư Lệnh quân lực Đại Hàn-Bộ Tổng Tham Mưu cũ, sân bóng rổ Tinh Vơ,Khiêu vũ trường Vân Cảnh, Arc en Ciel, Đêm Màu Hồng, trường tiểu học Tôn Thọ Tường, Nhà thờ Tin Lành)
Boulevard Kitchener -
Nguyễn Thái Học ( trường tiểu học Trương minh Kư, trường tư thục Huỳnh Thúc Kháng, rạp Nam Tiến, rạp cải lương Thành Xương , Chợ Cầu Ông Lănh)
Boulevard Norodom -
Thống Nhất (Toà Đại Sứ Mỹ, Phủ Thủ Tướng, Rạp Norodom-Thống Nhất-xổ số quốc gia giúp đồng bào ta mua lấy xe nhà giàu sang mấy hồi-Trần văn Trạch , hăng nhập cảng xe Peugeot Jean Compte, Bộ Tư Pháp, hăng Esso)
Boulevard Paul Bert -
Trần Quang Khải (Đ́nh Nam Chơn, rạp Văn Hoa)
Boulevard de la Somme -
Hàm Nghi (Đài Pháp Á, Ngân Hàng Việt Nam Thương Tín,BanqueFranco-Indochinoise, Tổng Nha Thuế Vụ, chợ Chó,chợ Chim,trung tâm Cờ Tướng, tiệm incils quân đội Phước Hùng)

Rue - 11e RIC (Régiment d’Infanrerie Colonniale)-
Nguyễn Hoàng (bến xe lục tỉnh, cư xá hỏa xa)
- Abattoir -
Hưng Phú (Ḷ Heo Chánh Hưng)
- d’Adran -
Vơ Di Nguy Phú Nhuận(Chợ Phú Nhuận, rạp Văn Cầm, rạp Cẩm Vân, cư xá Phú Nhuận)
- Albert 1er -
Đinh Tiên Hoàng ( Sân vận động Hào Thành-Hoa Lư-Citadelle, Tổng Nha Thanh Niên, Asam Đakao, ḿ Cây Nhăn,Chè Hiển Khánh)
- Alexandre de Rhodes -
Lục Tỉnh ( trung tâm quân báo Cây Mai, ḅ 7 món Ngân Đ́nh) , đường Alexandre de Rhodes tới thời Cộng Ḥa thay thế đường Paracels trước dinh Độc Lập
- Alexandre Frostin -
Bà Lê Chân(hông chợ Tân Định, rạp Moderne sau đổi là Kinh Thành)
- Alsace Loraine -
Phó Đức Chính(biệt thự chú Hỏa-Hui Bon Hoa)
- Amiral Dupré -
Thái LậpThành
- Amiral Roze -
Trương Công Định (Chùa Chà,chạy xuyên qua vườn Tao Đàn- Vườn Pelouse)
- d’Arfeuille -
Nguyễn Đ́nh Chiểu
- Armand Rousseau -
Hùng Vương( Trường Trung Học Chu văn An ,cư xá sinh viên Sài G̣n)
- d’Arras -
Cống Quỳnh (Bệnh viện Từ Dũ, rạp Khải Hoàn, trường trung học tư thục Hưng Đạo-Giáo Sư Nguyễn văn Phú)


- Arroyo de l’Avalanche -
Rạch Thị Nghè
- Audouit -
Cao Thắng ( rạp Việt Long, rạp Đại Đồng Sài G̣n, Chùa Tam Tông Miếu, bánh ḿ pâté Pḥ Mă, tư gia nhạc sĩ Dương Thi ệu Tước, Lâm Tuy ền)
- d’Ayot -
Nguyễn văn Sâm(rạp Kim Châu)
- Ballande-
Nguyễn Khắc Nhu
- Barbier -
Lư Trần Quán(chả cá Thăng Long)
- Barbé -
Lê Quư Đôn (Trung Học Lê Quư Đôn-Chasseloup Laubat)
- Blan Subé -
Duy Tân (Viện Đại Học Sài G̣n,Đại Học Luật Khoa, công trường Chiến Sĩ Con Rùa, Vương Cung Thánh Đường)
- Bourdais -
Calmette
- Catinat -
Tự Do ( Bộ Nội Vụ, bánh ḿ pâté Hương Lan, Nhà Hàng Caravelle, Nhà Hàng Continental Palace, La Pagode, Brodard, Vũ trường Maxim’s, Hotel Restaurant Majestic, rạp Majestic,Tiệm quư kim Đức Âm, nhà may Cát Phương, Adam,Tân Tân, Pḥng Thông Tin cho các cuộc triễn lăm)

 
 

Sài G̣n-Rue Catinat

 

- Chaigneau- Tôn Thất Đạm( khu Chợ Cũ, rạp Nam Việt)
- Champagne -
Yên Đổ (Cư xá Đắc Lộ, trường Anh Ngữ Khải Minh)
- Charles de Coppe -
Hoàng Diệu ( hiệu giày Gia, quán nhậuTư Sanh Khánh Hộ-cari dê)
- Charles Thomson -
Hồng Bàng (bệnh biện Hồng Bàng, đại học Nha Khoa)

 

 

Ṭa Đô Chánh Sài G̣n( Xă Tây)

 

 

- Chasseloup Laubat - Hồng Thập Tự ( Trường Nữ Hộ Sinh Quốc Gia, Hội Hồng Thập Tự Việt Nam, RạpOlympic, bàn ghế Phan văn Nhị, khu quán cháo vịt, Bộ Y Tế, Bộ Tài Chánh, Tổng Nha Ngân Sách Ngoại Viện, Cơ quan Tiếp Vận Trung Ương, Hông vườn Tao Đàn-vườn Ông Thượng- vườn Bờ Rô-Pelouse, Hông Dinh Độc Lập, Hông Thảo Cầm Viên, trường trung học kỹ thuật Nguyễn Trường Tộ)
- Colonel Budonnet-
Lê Lai (Rạp Aristo, tiệm bánh trung thu Tân Tân, cơm chay Vạn Lộc)
- Colonel Grimaud -
Phạm ngũ Lăo (Chợ Thái B́nh, ṭa soạn nhật báo SàiG̣n Mới- bà Bút Trà, rạp Thái B́nh, ga xe lửa, quày bán vé Hàng Không Việt Nam)
- Cornulier -
Thi Sách
- Danel -
Phạm đ́nh Hổ
- Denis Frères-
Ngô Đức Kế (Ngân hàng Quốc Gia Việt Nam)
- Dixmude-
Đề Thám
- Docteur Angier -
Nguyễn Bỉnh Khiêm (Thảo Cầm Viên hồ tắm Nguyễn Bỉnh Khiêm, Tổng Nha Trung Tiểu Học&B́nh Dân GiáoDục, trường Trung Học Trưng Vương, Vơ Trường Toản, Nha An Ninh QuânĐội)
- Docteur Yersin -
Kư Con
- Đỗ Hữu Vị -
Huỳnh Thúc Kháng (Trường trung học kỹ thuật Cao Thắng,khu chợ Trời)
- Douaumont-
Cô Giang (chợ, rạp hát Cầu Muối)
- Dumortier -
Cô Bắc ( hăng cao su Labbé)
- Duranton -
Bùi thị Xuân( trường trung học Nguyễn Bá Ṭng, trường Les Lauriers)
- Eyriaud des Verges -
Trương Minh Giảng (Chợ Trương Minh Gi ảng, rạp Văn Lang, cổng xe lửa số 6, Viện Đại học Vạn Hạnh)
- l’Église -
Trần B́nh Trọng( Hôtel Massage Hồng Tá)
- d’Espagne -
Lê Thánh Tôn (Ṭa Đô Chánh, Cửa Bắc Chợ Bến Thành,tiệm vàng Nguyễn Thế Tài-Thế Năng, tiệm incils quân đội An Thành, Rạp Lê L ợi, nhà may Văn Quân)
 
 

Thư viện Abraham Lincoln(Góc Lê L ợi-Tự Do)
và cũng là ṭa soạn tạp chí thế giới tự do( Free World)

- Eyriaud des Verges - Trương Minh Giảng (Chợ Trương Minh Gi ảng, rạp Văn Lang, cổng xe lửa số 6, Viện Đại học Vạn Hạnh)
- Faucault -
Trần Khắc Chân
- Frère Louis -
Nguyễn Trăi từ Ngă Tư Cộng Hoà đổ vô Chợ Lớn (trung tâm đào tạo huấn luyện viên thanh niên thể thao,Nhà thờ Chợ quán)
- Frère Louis -
Vơ Tánh (Sài G̣n) từ Ngă Tư Cộng Ḥa đổ xuống Ngă Sáu (cổngchính Tổng Nha Cảnh Sát Quốc Gia, rạp hát Quốc Thanh, phở 79, nhà mồ Á Thánh Matthew Gẫm, trường nữ trung học tư thục Đức Trí)
- Frère Guilleraut -
Bùi Chu (Nhà thờ Huyện Sĩ)
- Filippiny -
Nguyễn Trung Trực (Nhà hàng Thanh Thế với tuyệt chiêu suôn, nhà hàng Quốc Tế, Bồng Lai, Kim Sơn, rạp Les Tropiques, Văn Khoa cũ, Pháp Đ́nh Sài G̣n)
 

Đường Hồng Thập Tự Sài G̣n

 

- Fonck - Đoàn Nhữ Hài
- Gallimard -
Nguyễn Huy Tự
- Gaudot -
Khổng Tử (Chợ B́nh Tây)
- Georges Guynomer -
Vơ Di Nguy Sài G̣n(Khu Chợ Cũ)
- Guillaume Martin -
Đỗ Thành Nhân
- Hamelin -
Hồ văn Ngà
- Heurteaux -
Nguyễn Trường Tộ
- Hui Bon Hoa -
Lư Thái Tổ (Phở Tàu Bay, quán Hạ Cờ Tây)
- Jaccaréo -
Tản Đà (khu tiệm thuốc Bắc)
- Jauréguiberry -
Hồ Xuân Hương ( Bệnh viện da liễu-Bạc Hà)
- Jean Eudel -
Tŕnh Minh Thế (thương cảng Sài G̣n, kho 5, kho 10)
- Lacaze -
Nguyễn Tri Phương ( Ḿ vịt tiềm Lacaze, hủ tiếu Mỹ Tiên, hủ tiếu Cả Cần, bánh bao bà Năm Sa Đéc, quán ṣ huyết lề đường)
- Lacotte -
Phạm Hồng Thái (toà soạn nhật báo Dân Ta-ông Nguyễn Vỹ)
- Lacaut -
Trương Minh Kư(Lăng Cha Cả-Linh mục Bá Đa Lộc-Pigneau de Béhaines)
- De Lagrandière-
Gia Long ( Dinh Gia Long, Bộ Quốc Pḥng, Thư viện Quốc Gia, rạp Long Phụng- phim Ấn